Anneme bir yerden “şu alışveriş sitesini patlatmışlar” diye
bir Whatsapp mesajı gelmiş. Ben de bunu “Ay kız Necla noolmuş biliyon mu?”
diyerek paylaştım. Benim açımdan mesajın içeriğinin yalan olduğu o kadar netti ki,
herhangi bir şekilde “inanmayın” deme ihtiyacı bile duymadım.
Sonrasında özelden yazmaya başlayanlar oldu “naapçaz?”, “ay benim
kart numaram da gitmiş midir?”. Fark ettim ki ben ve belki de pek çok kişi için
bariz olan şeyler başkaları tarafından görünmüyordu. Buyrunuz efendim; “YALAN
HABER ANLAMA REHBERİ”. Bu yazıdaki noktaları etrafınızdakilerle ama özellikle de
40 yaş üstü tanıdıklarınızla paylaşmanızda fayda olacaktır.
Haberin kaynağı
Yalan haberler genellikle iletilir. Bunun sonuncunda mesaj
size geldiğinde ilk çıktığı noktayı belirlemeniz neredeyse imkansız hale gelir.
Örgütlü bir çalışma yapıldıysa (örn: bilinçli olarak rakip bir alışveriş sitesini
karalamak) eşzamanlı olarak birden fazla çıkış noktası da olabilir. Mesajı size
ileten kişiye “bunu sana kim iletti?” diye sormanız yerinde olacaktır. Bu sorunun
cevabı “ben yazdım” olmadığı sürece halk arasındaki adıyla “dedikodu” olduğunu
unutmayın. Bu örnekte olduğu gibi haberin kaynağı “arkadaşlar” olabileceği gibi
var olmayan bir dernek veya meslek örgütü de belirtilmiş olabilir. Hatta bazı
durumlarda olan bir meslek örgütüne atfedilen ama gerçek olmayan basın
açıklamaları da görülebilir. Gerçek bir meslek örgütü veya kuruluş adı
geçiyorsa haberi ilgili internet sayfasından bizzat teyit etmeden kimseyle
paylaşmayın.
Otorite figürü
Bu tür haberlerde genelde bir otorite figürü kullanılır.
Bunlar duruma göre hâkim, avukat, doktor, hemşire veya polis olabilirler. Bunun
gibi bazı örneklerde ise kaynak “arkadaşlar” gibi muallak bırakılmış da olabilir.
Ancak bunu “siber suçlara çok şikâyet geliyormuş” şeklinde destekleyip otorite figürünü,
alakasız da olsa, eklemenin yolunu bulmuşlar.
Yazım hataları
Nedenini tam bilmiyorum ama Türkçe veya İngilizce yalan
haberlerin önemli bir kısmında yazım hataları oluyor. Bunları ilk yazan kişinin
zekâ seviyesine dair bir ipucu olabileceği gibi, arama motorlarının bunları endekslemesini
veya mesajı ilk paylaşan kişinin tespitini zorlaştırmak adına alınan tedbirler
de olabilir.
Çözüm önerisine bakın
“Hemşire tanıdık söyledi, burnunuza fön makinesi tutmak
coronayı engelliyormuş” benzeri haberlere maruz kalmış olabilirsiniz. İlk
okuyuşta bir çözüm önerisi gibi duran ancak birazcık düşününce saçma olduğu
kolayca anlaşılan çözüm veya eylem önerileri sunulabilir. Halk hareketinin
belli bir gün sayısının geçmesi halinde AB yasası gereği hükümetin düşeceğine
inanlar da oldu, arabalarının dikiz aynasına CD asmanın polis radarlarını yanıltacağına
da… Sunulan çözüm önerisi birçok örnekte kendi içerisinde bir tutarsızlık veya
eksiklik barındırıyor.
Elimizdeki örneği de şöyle özetleyebiliriz;
Sorun: Kart bilgilerinin çalınması
Çözüm: Çalınan kartın numarasının çalındığı yerden silinmesi
Çalanların olduysa onların sistemlerinden bu numaraları
silmek gerektiğini eklemeyi unutmuşlar.
Yalan Haber Nasıl Tespit Edilir?
Sosyal medya veya doğrudan mesaj, kaynağı ne olursa size
gelen bir haberin doğrulunu teyit etmek için aşağıdaki birkaç öneriyi kullanabilirsiniz
(Bu liste basın genelinde yalan haberleri ortaya çıkartma amacıyla kurulmuş
Factcheck.org önerilerini temel almıştır);
Kaynağı değerlendirin
Papatyasevenlerdernegi.com sayfasında okuduğunuz “papatya
yağı Corona tedavisinde kullanılıyor” başlıklı bir haberin belli bir ticari amaçla
hazırlanmış olması muhtemeldir. Haber kaynağının bu haberin yapılmasından bir
kazanç sağlayıp sağlamadığını değerlendirin. DİKKAT: Bazı haber sitelerinde
reklamlar haberlere benzeyecek biçimde tasarlanmıştır, “ufacık da olsa “bu bir
reklamdır” ibaresi bulunabilir. Yazıyı gördüğünüz yerin ötesinde yazan kişiyi tanıyıp
tanımadığınızı ve bu haberi farklı kaynaklardan doğrulayıp doğrulayamadığınıza
da bakın. Genellikle basit bir Google araması yeterli olur.
Başlıktan fazlasını okuyun
Birçok haber başlığında aslında haberin en can alıcı veya yayımlayanın
işine gelen kısmı kullanılır. Bu nedenle başlık veya manşetin dışında kalan
kısımları da okumayı unutmayın. Bazı haberlerde başlıkla haberin içeriğinin
birbirinden farklı olduğuna bile rastlayabilirsiniz.
Tarihleri kontrol edin
Eski haberlerin veya eski haberlerin parçalarının yeni
bilgiymiş gibi sunulduğunu görüyoruz. Örneğin “Lizbon Antlaşmasında İrlanda’nın
Referandum Oyunu!” diye bir başlık okuyan birinin Lizbon Antlaşmasının 2007
yılında imzalandığını bilmesinde fayda olacaktır. Eski haber görsellerinin de
yeni gelişmelere aitmiş gibi servis edildiğini görebiliyoruz. Bu noktada ilgili
görseli Google Image Search (bu şekilde Google araması ile bulabilirsiniz) ile
aratıp gerçek kaynağını bulabilirsiniz.
Mantıklı mı?
Çok iddialı “patlatmışlar” veya “kesin bilgi” gibi ibareler
olabileceği gibi haberin içeriği de olağanüstü gelebilir. Örneğin “Uçan arabaya
ilk trafik cezası kesildi” gibi bir haberin gerçek olması için uçan arabaların
trafiğe çıkabilmiş olması gerekir, bu olduysa öncesinde “uçan arabalar artık
trafikte” konulu en az bir haber görmüş olmanız gerekir.
Kişisel konumunuzu tartın
Düşünce yapınız, eğitiminiz, aile düzeniniz, gelir seviyeniz
gibi pek çok etken düşüncelerinizi etkiler. Bunun sonucu olarak bizlere yakın gelen
bilgilerin doğruluğunu daha kolay kabul etme eğilimi gösteririz. Okuduğunuz
haber içerisinde size kişisel olarak hitap eden bir nokta olup olmadığını
düşünün. Örneğin Eşcinsel evliliklerle ilgili net bir görüşünüz var bu konudaki haberleri
buna göre tartarsınız. Bu örneği bilerek eşcinsel evlilikler üzerinden
verdim. Bu konuda gerçekten net bir duruşunuz varsa bu açıklamayı okuyana kadar
benim bu evlilikleri desteklediğimi düşünmüş olmanız gayet normal mesela. Ama
desteklemiyorum. Bu son kısmı okuyana kadar bazıları da “ne kadar açık görüşlü bak örnek vermiş” diye düşünmüştü, onlar da şimdi hayal kırıklığına uğradı :)
Gördüğünüz gibi kendi düşünceleriniz farkında olmasanız bile bilgileri süzme
şeklinizi etkiliyor. Bu nedenle haberleri bir değil, belki iki kere teyit etmekte fayda var.
