Anneme bir yerden “şu alışveriş sitesini patlatmışlar” diye bir Whatsapp mesajı gelmiş. Ben de bunu “Ay kız Necla noolmuş biliyon mu?” diyerek paylaştım. Benim açımdan mesajın içeriğinin yalan olduğu o kadar netti ki, herhangi bir şekilde “inanmayın” deme ihtiyacı bile duymadım.
Sonrasında özelden yazmaya başlayanlar oldu “naapçaz?”, “ay benim kart numaram da gitmiş midir?”. Fark ettim ki ben ve belki de pek çok kişi için bariz olan şeyler başkaları tarafından görünmüyordu. Buyrunuz efendim; “YALAN HABER ANLAMA REHBERİ”. Bu yazıdaki noktaları etrafınızdakilerle ama özellikle de 40 yaş üstü tanıdıklarınızla paylaşmanızda fayda olacaktır.
Haberin kaynağı
Yalan haberler genellikle iletilir. Bunun sonuncunda mesaj size geldiğinde ilk çıktığı noktayı belirlemeniz neredeyse imkansız hale gelir. Örgütlü bir çalışma yapıldıysa (örn: bilinçli olarak rakip bir alışveriş sitesini karalamak) eşzamanlı olarak birden fazla çıkış noktası da olabilir. Mesajı size ileten kişiye “bunu sana kim iletti?” diye sormanız yerinde olacaktır. Bu sorunun cevabı “ben yazdım” olmadığı sürece halk arasındaki adıyla “dedikodu” olduğunu unutmayın. Bu örnekte olduğu gibi haberin kaynağı “arkadaşlar” olabileceği gibi var olmayan bir dernek veya meslek örgütü de belirtilmiş olabilir. Hatta bazı durumlarda olan bir meslek örgütüne atfedilen ama gerçek olmayan basın açıklamaları da görülebilir. Gerçek bir meslek örgütü veya kuruluş adı geçiyorsa haberi ilgili internet sayfasından bizzat teyit etmeden kimseyle paylaşmayın.
Otorite figürü
Bu tür haberlerde genelde bir otorite figürü kullanılır. Bunlar duruma göre hâkim, avukat, doktor, hemşire veya polis olabilirler. Bunun gibi bazı örneklerde ise kaynak “arkadaşlar” gibi muallak bırakılmış da olabilir. Ancak bunu “siber suçlara çok şikâyet geliyormuş” şeklinde destekleyip otorite figürünü, alakasız da olsa, eklemenin yolunu bulmuşlar.
Yazım hataları
Nedenini tam bilmiyorum ama Türkçe veya İngilizce yalan haberlerin önemli bir kısmında yazım hataları oluyor. Bunları ilk yazan kişinin zekâ seviyesine dair bir ipucu olabileceği gibi, arama motorlarının bunları endekslemesini veya mesajı ilk paylaşan kişinin tespitini zorlaştırmak adına alınan tedbirler de olabilir.
Çözüm önerisine bakın
“Hemşire tanıdık söyledi, burnunuza fön makinesi tutmak coronayı engelliyormuş” benzeri haberlere maruz kalmış olabilirsiniz. İlk okuyuşta bir çözüm önerisi gibi duran ancak birazcık düşününce saçma olduğu kolayca anlaşılan çözüm veya eylem önerileri sunulabilir. Halk hareketinin belli bir gün sayısının geçmesi halinde AB yasası gereği hükümetin düşeceğine inanlar da oldu, arabalarının dikiz aynasına CD asmanın polis radarlarını yanıltacağına da… Sunulan çözüm önerisi birçok örnekte kendi içerisinde bir tutarsızlık veya eksiklik barındırıyor.
Elimizdeki örneği de şöyle özetleyebiliriz;
Sorun: Kart bilgilerinin çalınması
Çözüm: Çalınan kartın numarasının çalındığı yerden silinmesi
Çalanların olduysa onların sistemlerinden bu numaraları silmek gerektiğini eklemeyi unutmuşlar.
Yalan Haber Nasıl Tespit Edilir?
Sosyal medya veya doğrudan mesaj, kaynağı ne olursa size gelen bir haberin doğrulunu teyit etmek için aşağıdaki birkaç öneriyi kullanabilirsiniz (Bu liste basın genelinde yalan haberleri ortaya çıkartma amacıyla kurulmuş Factcheck.org önerilerini temel almıştır);
Kaynağı değerlendirin
Papatyasevenlerdernegi.com sayfasında okuduğunuz “papatya yağı Corona tedavisinde kullanılıyor” başlıklı bir haberin belli bir ticari amaçla hazırlanmış olması muhtemeldir. Haber kaynağının bu haberin yapılmasından bir kazanç sağlayıp sağlamadığını değerlendirin. DİKKAT: Bazı haber sitelerinde reklamlar haberlere benzeyecek biçimde tasarlanmıştır, “ufacık da olsa “bu bir reklamdır” ibaresi bulunabilir. Yazıyı gördüğünüz yerin ötesinde yazan kişiyi tanıyıp tanımadığınızı ve bu haberi farklı kaynaklardan doğrulayıp doğrulayamadığınıza da bakın. Genellikle basit bir Google araması yeterli olur.
Başlıktan fazlasını okuyun
Birçok haber başlığında aslında haberin en can alıcı veya yayımlayanın işine gelen kısmı kullanılır. Bu nedenle başlık veya manşetin dışında kalan kısımları da okumayı unutmayın. Bazı haberlerde başlıkla haberin içeriğinin birbirinden farklı olduğuna bile rastlayabilirsiniz.
Tarihleri kontrol edin
Eski haberlerin veya eski haberlerin parçalarının yeni bilgiymiş gibi sunulduğunu görüyoruz. Örneğin “Lizbon Antlaşmasında İrlanda’nın Referandum Oyunu!” diye bir başlık okuyan birinin Lizbon Antlaşmasının 2007 yılında imzalandığını bilmesinde fayda olacaktır. Eski haber görsellerinin de yeni gelişmelere aitmiş gibi servis edildiğini görebiliyoruz. Bu noktada ilgili görseli Google Image Search (bu şekilde Google araması ile bulabilirsiniz) ile aratıp gerçek kaynağını bulabilirsiniz.
Mantıklı mı?
Çok iddialı “patlatmışlar” veya “kesin bilgi” gibi ibareler olabileceği gibi haberin içeriği de olağanüstü gelebilir. Örneğin “Uçan arabaya ilk trafik cezası kesildi” gibi bir haberin gerçek olması için uçan arabaların trafiğe çıkabilmiş olması gerekir, bu olduysa öncesinde “uçan arabalar artık trafikte” konulu en az bir haber görmüş olmanız gerekir.
Kişisel konumunuzu tartın
Düşünce yapınız, eğitiminiz, aile düzeniniz, gelir seviyeniz gibi pek çok etken düşüncelerinizi etkiler. Bunun sonucu olarak bizlere yakın gelen bilgilerin doğruluğunu daha kolay kabul etme eğilimi gösteririz. Okuduğunuz haber içerisinde size kişisel olarak hitap eden bir nokta olup olmadığını düşünün. Örneğin Eşcinsel evliliklerle ilgili net bir görüşünüz var bu konudaki haberleri buna göre tartarsınız. Bu örneği bilerek eşcinsel evlilikler üzerinden verdim. Bu konuda gerçekten net bir duruşunuz varsa bu açıklamayı okuyana kadar benim bu evlilikleri desteklediğimi düşünmüş olmanız gayet normal mesela. Ama desteklemiyorum. Bu son kısmı okuyana kadar bazıları da “ne kadar açık görüşlü bak örnek vermiş” diye düşünmüştü, onlar da şimdi hayal kırıklığına uğradı :)
Gördüğünüz gibi kendi düşünceleriniz farkında olmasanız bile bilgileri süzme şeklinizi etkiliyor. Bu nedenle haberleri bir değil, belki iki kere teyit etmekte fayda var.
